Là một giống cây đặc biệt, bí kỳ nam (hay còn được gọi là cây tổ kiến) không chỉ đẹp mắt mà còn có nhiều đặc tính chữa bệnh hữu ích. Cây này thường được sử dụng trong việc chữa bệnh về gan, đau nhức xương khớp, đau bụng và còn giúp tăng cường chức năng thận. Tuy nhiên, cây bí kỳ nam chỉ được tìm thấy ở các tỉnh phía Nam, đặc biệt là vùng Tây Nguyên tại Việt Nam.
Mô tả cây bí kỳ nam
1. Đặc điểm thực vật
Bí kỳ nam là một giống cây phụ sinh, cộng sinh với kiến. Thân cây phình to thành củ lớn với mặt ngoài sần sùi. Lá cây mọc đối nhau, đầy lá tù, gốc thuôn. Phần phiến lá lớn và nhẵn bóng. Các lá kèm thường có xu hướng rụng sớm.
Hoa màu trắng, không có cuống, mọc tụ thành 4 – 5 cái ở ngay nách lá. Mùa hoa rơi vào khoảng từ tháng 12 đến tháng 1. Quả nhỏ, có hình trụ hơi dài, khi quả chín có màu da cam.
2. Bộ phận dùng
Thân cây (phần phình to ra) chính là bộ phận của cây bí kỳ nam được sử dụng trong việc chế biến thuốc chữa bệnh.
3. Phân bố
Cây bí kỳ nam thường chỉ mọc ở các tỉnh phía nam Việt Nam, đặc biệt là các tỉnh thuộc vùng Tây Nguyên như Kon Tum, Gia Lai, Lâm Đồng, Đắk Nông và các vùng lân cận.
4. Thu hái và sơ chế
Dược liệu của cây bí kỳ nam có thể thu hái quanh năm. Phần thân phình to được lấy ra, rửa sạch và chẻ đôi để loại bỏ kiến bên trong. Sau đó, thân cây được thái thành lát mỏng và phơi khô để sử dụng trong việc chế biến thuốc.
5. Bảo quản
Dược liệu bí kỳ nam sau khi sơ chế khô cần được đựng trong túi kín và bảo quản ở nơi khô ráo, tránh ẩm ướt, mốc và mọt.
6. Thành phần hóa học
Trong dược liệu bí kỳ nam chứa nhiều loại muối vô cơ, chủ yếu là hoạt chất ancaloid.
Công dụng và cách sử dụng
1. Công dụng
Theo y học cổ truyền, cây bí kỳ nam có các công dụng tiêu viêm kháng sinh, lợi tiểu và sát trùng. Ngoài ra, cây còn được sử dụng trong việc chữa viêm gan, vàng da, đau gan, đau nhức xương khớp, thấp khớp, bong gân và tiêu chảy.
Theo y học hiện đại, các thành phần dược tính trong cây bí kỳ nam có tác dụng cắt nhanh chóng cơn đau và giảm sưng tấy. Ngoài ra, cây còn giúp bảo vệ gan, chống lại các tác nhân độc hại gây tổn thương gan và hỗ trợ phục hồi chức năng gan bị tổn thương. Cây cũng có khả năng kháng khuẩn, chống viêm, chống độc, chống oxy hóa và ngăn ngừa xơ vữa động mạch.
2. Cách dùng – liều lượng
Dược liệu bí kỳ nam thường được sử dụng dưới dạng thuốc sắc với liều khuyến cáo cho một ngày là từ 6 – 12g. Tuy nhiên, liều lượng có thể điều chỉnh phù hợp tùy thuộc vào từng bài thuốc và sự kết hợp với các vị thuốc khác.
Các bài thuốc chữa bệnh từ bí kỳ nam
Dưới đây là những bài thuốc phổ biến được chế biến từ cây bí kỳ nam:
1. Bài thuốc hỗ trợ điều trị viêm gan B
- Bài thuốc 1: Chuẩn bị 50g bí kỳ nam khô. Sắc chung với 1,5 lít nước trên lửa nhỏ đến khi còn 1 lít. Uống trong ngày với liều lượng 1 thang/ngày.
- Bài thuốc 2: Chuẩn bị 80g bí kỳ nam, 20g diệp hạ châu, 20g hậu phác nam và 20g hạ khô thảo. Sắc chung với 1,5 thang nước để còn 500ml. Chia làm 2 lần uống trong ngày trước bữa ăn khoảng 1 tiếng.
2. Bài thuốc chữa đau nhức xương khớp
- Chuẩn bị 40g bí kỳ nam, 30g ngũ gia bì, 30g cốt toái bổ, 20g rễ trinh nữ và 1 lít rượu trắng 40°. Cho tất cả vào bình thủy tinh và ngâm trong ít nhất 10 ngày. Uống 10ml trước bữa ăn mỗi ngày.
3. Bài thuốc chữa đau gan, vàng da, viêm gan
- Bài thuốc 1: Chuẩn bị 80g bí kỳ nam, 20g chó đẻ, 20g hậu phác nam và 20g hạ khô thảo. Sắc chung với nước và uống trong ngày, mỗi ngày dùng 1 thang.
- Bài thuốc 2: Chuẩn bị 40g bí kỳ nam, 10g thảo quyết minh, 15g nhân trần và 10g atiso. Sắc chung với 500ml nước để lấy 100ml. Chia làm 2 lần uống trong ngày trước bữa ăn 1 giờ. Dùng mỗi ngày trong khoảng 10 – 15 ngày.
4. Bài thuốc chữa đau bụng
- Chuẩn bị 60g bí kỳ nam. Sắc cho ra nước thuốc đặc. Chia đều thành 2 lần uống cách nhau khoảng 1 tiếng.
5. Bài thuốc chữa thấp khớp, bong gân, đau nhức gân xương
- Bài thuốc 1: Chuẩn bị 40g bí kỳ nam, 30g cốt toái bổ, 20g rễ trinh nữ và 20g rễ trứng cuốc. Sắc với nửa thang nước để lấy 200ml. Chia làm 2 lần uống trong ngày trước bữa ăn.
- Bài thuốc 2: Chuẩn bị 40g bí kỳ nam, 30g ngũ gia bì, 20g xuyên tiêu và 20g rễ vũ bò. Sắc chung với 1 thang nước để còn 300ml. Chia làm 2 lần uống trước bữa ăn. Uống mỗi ngày trong 1 thang.
6. Bài thuốc bồi bổ sức khỏe
- Chuẩn bị 1kg củ bí kỳ nam khô và 3 lít rượu trắng 40°. Sấy khô củ và ngâm trong rượu trong 1 tháng. Uống 20ml trước bữa ăn, mỗi ngày 2-3 lần. Bài thuốc này giúp bổ thận, gia tăng năng lượng, chăm sóc giấc ngủ và kích thích ăn uống. Đặc biệt phù hợp cho những người trên 45 tuổi.
Những bài thuốc trên chỉ mang tính tham khảo. Trước khi sử dụng, nên tham khảo ý kiến từ thầy thuốc hay bác sĩ để đảm bảo an toàn cho sức khỏe của bạn.
Xem thêm tại www.lrc-hueuni.edu.vn.
