Hoàng liên chân gà là một loại cây dược liệu có nhiều công dụng tuyệt vời cho sức khỏe. Cây này đã được sử dụng trong y học đông y từ lâu để chữa trị nhiều loại bệnh như viêm ruột, tiêu chảy, lỵ, trĩ, sốt cao, viêm gan, viêm ngứa ngoài da, mụn nhọt… Những nghiên cứu gần đây trong y học hiện đại không chỉ xác minh giá trị đa tác dụng của Hoàng liên chân gà trong việc chữa bệnh mà còn tìm ra thêm những tác dụng điều trị mới từ loại cây này.
1. Nguồn Gốc Cây
Hoàng liên chân gà (Coptis chinensis Franch) là một loại cây thân thảo sống lâu năm, thích sống ở vùng núi cao có độ cao từ 1.000-2.500m, khí hậu ẩm ướt. Hiện nay, cây này được trồng nhiều ở Trung Quốc, đặc biệt là ở các tỉnh Tứ Xuyên, Vân Nam, Hồ Bắc, Thiểm Tây, Hồ Nam, Giang Tây, Triết Giang và Sơn Tây.
Ở Việt Nam, Hoàng liên chân gà phân bố chủ yếu ở huyện Sa Pa (Lào Cai) và huyện Quản Bạ (Hà Giang). Loại cây này được đánh giá là quý hiếm và đã được ghi vào Sách Đỏ của Liên minh bảo tồn thiên nhiên quốc tế (IUCN) năm 1980, Sách Đỏ Ấn Độ 1980 và Sách Đỏ Việt Nam năm 1996.
2. Tính Vị, Công Dụng
Theo y học cổ truyền, Hoàng liên chân gà có vị đắng và tính hàn. Cây này có tác dụng thanh nhiệt táo thấp, chữa các bệnh về đường ruột như lỵ, tiêu chảy; thanh tâm trừ phiền, giảm triệu chứng lo lắng, mất ngủ, loét miệng; giải nhiệt độc ung nhọt, làm giảm sốt cao, giảm rối loạn tiêu hóa, chóng mặt, nói nhảm, mê cuồng; thanh can sáng mắt, điều trị các bệnh do việc lưu thông can hỏa gây đau mắt, đỏ mắt, chảy nước mắt; giải độc ba đậu, khinh phấn.
Ngày nay, Hoàng liên chân gà đã được nhiều nhà nghiên cứu trên thế giới quan tâm và nghiên cứu về thành phần hóa học và tác dụng dược lý.
3. Thành Phần Hóa Học
Thân và rễ cây Hoàng liên chân gà chứa nhiều hợp chất alkaloid (5-8%), với các thành phần chính là berberin, palmatin, jatrorrhizin, coptisin, epiberberin, columbamin, worenin, magnoflorin… Các hợp chất alkaloid của cây này được tìm thấy ở hầu hết các bộ phận của cây, nhưng tỷ lệ alkaloid trong các bộ phận của cây thay đổi theo giai đoạn sinh trưởng và mùa vụ.
Vào tháng 9-10, thân và rễ nhỏ của cây có hàm lượng berberin cao; lá già trước khi rụng (tháng 7-10) cũng có hàm lượng alkaloid cao; hoa có khoảng 0,56% berberin và hạt chứa 0,23% berberin. Ngoài ra, trong thân và rễ của cây còn chứa tinh bột, acid hữu cơ như acid ferulic…
Trong số các thành phần hóa học trên, berberin được y học quan tâm nhiều nhất, tiếp đến là palmatin.
4. Tác Dụng Dược Lý
Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng Hoàng liên chân gà có nhiều tác dụng dược lý khác nhau:
Kháng Khuẩn, Kháng Virus, Kháng Nấm
Nước sắc từ Hoàng liên chân gà đã được chứng minh có hiệu quả trong việc ức chế hoạt động men urease và phát triển của vi khuẩn Helicobacter pylori. Nghiên cứu cũng đã xác minh rằng nước sắc Hoàng liên chân gà và berberin có khả năng kháng khuẩn rộng đối với một số loại vi khuẩn gram (+) và gram (-).
Nước sắc này có tác dụng ức chế một số loại vi khuẩn như Shigella shigac, Sh. dysenteriae, Bacillus tuberculosis, Bacillus cholera, Staphylococcus aureus, Bacillus paratyphi, Bacillus coli, Bacillus proteus, Streptococcus hemolyticus, Vitrio cholera, Baccillus subtilis…
Kháng Nấm và Virus
Nước sắc Hoàng liên chân gà với nồng độ 50% có khả năng ức chế sự phát triển của virus cúm và một số loại nấm như Altenaria spp., Aspergillus flavus, A. fumigatus, Canida albicans, Drechslera spp., Rhizopus oryzae, Fusarium spp., Scopulariopsis spp…
Giảm Hội Chứng Ruột Kích Thích và Điều Trị Viêm Đường Tiêu Hóa
Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng chiết xuất rễ Hoàng liên chân gà có tác dụng giảm đau ruột trên các đối tượng thử nghiệm. Cơ chế tác dụng có thể là do giảm hoạt động của hormon cholecystokinin và serotonin, là những chất gây co cơ trơn khiến ruột chạy nhanh.
Nghiên cứu cũng đã chỉ ra rằng dịch chiết nước Hoàng liên chân gà và berberin có tác dụng làm giảm tổn thương đường tiêu hóa, tăng hoạt động của các enzym chống oxi hóa và ức chế hoạt động của một số yếu tố viêm trong ruột.
Tiềm Năng Điều Trị Bệnh Alzheimer, Bảo Vệ Thần Kinh, Thận
Có nhiều nghiên cứu mới đây cho thấy Hoàng liên chân gà có tiềm năng trong việc điều trị bệnh Alzheimer, bảo vệ thần kinh và thận.
Một nghiên cứu tại Việt Nam đã xác định thành phần hóa học của Hoàng liên chân gà và phát hiện 2 hợp chất mới (1, 2) và 1 amide ba vòng mới (3), cùng với 5 hợp chất đã biết (4, 5, 6, 7, 8). Một số hợp chất này đã được chứng minh có khả năng ức chế hoạt động của enzym acetylcholinesterase và butyrylcholinesterase, hai enzym liên quan đến bệnh Alzheimer.
Nghiên cứu tại Trung Quốc cũng đã chỉ ra rằng berberin, thành phần chủ yếu của Hoàng liên chân gà, có khả năng bảo vệ chức năng của màng thận, làm giảm tác động xấu của một số yếu tố gây hủy hoại màng thận.
Ngoài những tác dụng trên, Hoàng liên chân gà còn có tiềm năng trong việc điều trị các bệnh về sa sút trí tuệ, tiểu đường, phòng ngừa xơ vữa động mạch, lợi mật, chống ung thư, hạ huyết áp, an thần… Tất cả những thông tin này đã được ghi chép trong sách “Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam” của Đỗ Huy Bích và cộng sự.
5. Bảo Vệ và Phát Triển Nguồn Dược Liệu Quý
Việt Nam là một quốc gia giàu có tài nguyên cây thuốc và tri thức về sử dụng cây thuốc. Nhu cầu sử dụng dược liệu để chăm sóc sức khỏe cộng đồng ngày càng tăng cao.
Để bảo vệ và phát triển nguồn Hoàng liên chân gà cũng như các cây thuốc quý khác, cần phải tạo ra một chuỗi giá trị để bảo tồn và phát triển bền vững. Điều này bao gồm nghiên cứu về nhân giống và sản xuất giống, quy trình trồng và xây dựng mô hình trồng cây, sơ chế và chế biến tại vùng nguyên liệu, đánh giá thành phần hóa học và tác dụng dược lý của dược liệu, nghiên cứu bào chế sản phẩm bảo vệ sức khỏe sử dụng Hoàng liên chân gà và các cây thuốc khác.
Việc xây dựng chuỗi giá trị này sẽ giúp bảo tồn nguồn gen và tạo ra dược liệu quý cho y học cổ truyền, đồng thời đóng góp vào việc chăm sóc sức khỏe của cộng đồng.
TS Phùng Tuấn Giang
Tạp chí Khoa học và Công nghệ Việt Nam – Số 12 năm 2018
