Cát sâm – loại sâm nam thơm ngon và giàu dược tính. Loại cây này được sử dụng trong bài thuốc thanh nhiệt, bồi bổ cơ thể, chữa ho đờm, nhức đầu và bí tiểu. Cát sâm còn có nhiều tên gọi khác như Sâm nam, Sâm chèo mèo, Sơn liên ngẫu và Ngưu đại lực. Với họ Cánh Bướm (Fabaceae), cát sâm là một trong những loại cây cỏ quý.
Đặc điểm thực vật
Cát sâm là một cây nhỏ, thân gỗ có cành mọc tựa, dài. Cành cây khi còn non có nhiều lông mềm màu trắng, khi già sẽ nhẵn dần và có màu nâu. Lá của cây có cuống dài phủ đầy lông. Lá chét có hình mũi mác thuôn dài hay hình bầu dục, gốc hình tròn với phần đầu nhọn. Mặt trên của lá có màu xanh lục sẫm, gân có lông, mặt dưới có lông dày màu trắng và mạng gân lá rõ ràng. Hoa của cây có màu trắng, thành cụm dạng chùy với chiều dài khoảng từ 10 – 25cm. Quả của cây dẹt và có lớp lông mềm phía ngoài, mỗi quả chứa từ 4 – 5 hạt có vỏ dày màu đen.
Bộ phận dùng
Rễ củ là bộ phận chính của cây cát sâm được sử dụng để làm thuốc.
Phân bố
Cây cát sâm mọc ở rất nhiều nơi ở Việt Nam, đặc biệt là ở những vùng rừng núi có nắng. Có nhiều khu vực, chẳng hạn như Lạng Sơn, Thái Nguyên, Quảng Ninh, Hà Tây, nơi cây cũng được trồng nhiều với mục đích làm thuốc.
Thu hái và sơ chế
Thời điểm thu hái cây cát sâm phù hợp là mùa đông hoặc xuân khi cây đã lớn hơn 1 năm. Rễ củ được đào ra và rửa sạch. Các củ nhỏ có thể để nguyên còn củ to thì cần bổ đôi và phơi hoặc sấy khô. Sau đó, có thể tiến hành thái mỏng rễ củ hoặc tẩm nước mật hoặc nước gừng để thấm đều. Cuối cùng, cho lên chảo nóng sao vàng trên lửa nhỏ.
Bảo quản
Dược liệu cát sâm đã được sơ chế cần được bảo quản ở nơi khô ráo, tránh ẩm mốc và côn trùng gây hại. Lưu ý không nên bào chế quá nhiều cùng một lúc, chỉ nên bào chế theo nhu cầu sử dụng.
Thành phần hóa học
Cát sâm chứa nhiều thành phần có tác dụng trong dược liệu như ancaloit, axit docosanoic, octadecane, etracosane, axit hexacosanoic, β-sitosterol axetat, β-sitosterol, syringin, maackiain, formononetin, baptigenin, axit rotundic, pedunculoid và daucosterol.
Tác dụng và cách sử dụng
Theo y học cổ truyền, cây cát sâm có công dụng trừ hư nhiệt, dưỡng tỳ, lợi tiểu, bổ trung và ích khí. Ngoài ra, cát sâm còn giúp chữa ho nhiều đờm, sốt về chiều đêm, nhức đầu, bí tiểu, kém ăn và có tác dụng bổ mát.
Theo y học hiện đại, chiết xuất từ cát sâm có thể giảm hoạt động ALT và AST trong huyết thanh, ảnh hưởng đến gan và hàm lượng MDA trong gan. Cát sâm cũng có tác dụng chống mệt mỏi và có tiềm năng trong ngành thực phẩm chức năng.
Dược liệu cát sâm thường được sử dụng dưới dạng thuốc sắc với liều lượng từ 10 – 20g/ngày. Tùy thuộc vào bài thuốc và kết hợp với dược liệu khác, liều lượng có thể tăng lên đến 40g/ngày.
Bài thuốc chữa bệnh từ cát sâm
Dưới đây là một số bài thuốc sử dụng cát sâm:
- Bài thuốc chữa ho khan, ho dai dẳng, sốt khát nước:
- Chuẩn bị: 12g cát sâm, 12g mạch môn, 8g thiên môn, 8g vỏ rễ dâu.
- Thực hiện: Sắc các dược liệu trên với 400ml nước, chia thành 3 lần uống trong ngày.
- Bài thuốc chữa cảm sốt, khát nước:
- Chuẩn bị: 12g cát sâm, 12g cát căn, 4g cam thảo.
- Thực hiện: Sắc các dược liệu trên với 600ml nước, chia thành 3 lần uống trong ngày.
- Bài thuốc chữa nhức đầu, khát nước, bí tiểu tiện:
- Chuẩn bị: 30g cát sâm.
- Thực hiện: Sắc cát sâm với 400ml nước, chia thành 3 lần uống trong ngày.
- Bài thuốc chữa kém ăn:
- Chuẩn bị: Lượng cát sâm tùy ý.
- Thực hiện: Sắc cát sâm với 400ml nước, chia thành 3 lần uống trong ngày.
- Bài thuốc chữa cảm nắng:
- Chuẩn bị: 16g cát sâm, 14g mạch môn, 14g cát căn, 14g cam thảo đất.
- Thực hiện: Sắc các dược liệu trên với nước, uống trong ngày.
- Bài thuốc chữa thủy đậu:
- Chuẩn bị: 12g cát sâm, 12g vỏ hạt đỗ xanh, 12g sinh địa, 12g đậu ván trắng, 12g hạt đỗ đen, 10g hoàng tinh, 10g lá dâu, 10g mạch môn, 10g cam thảo dây.
- Thực hiện: Sắc các dược liệu trên với nước, uống trong ngày.
- Bài thuốc chữa suy nhược cơ thể:
- Chuẩn bị: 10g cát sâm, 20g lá đinh lăng khô, 15g rễ đinh lăng đã sao, 8g sinh địa.
- Thực hiện: Sắc các dược liệu trên với 500ml nước, chia thành 3 lần uống trong ngày.
- Bài thuốc chữa viêm gan truyền nhiễm:
- Chuẩn bị: 20g cát sâm, 20g rau má, 20g chó đẻ răng cưa, 16g nhân trần, 16g hạt dành dành, 16g cam thảo nam.
- Thực hiện: Sắc các dược liệu trên với nước, uống trong ngày.
Thông tin về dược liệu cát sâm bên trên chỉ mang tính chất tham khảo. Khi sử dụng dược liệu này với bất kỳ mục đích nào, người dùng nên tham khảo ý kiến của thầy thuốc hoặc chuyên gia có kiến thức về lĩnh vực này để đảm bảo an toàn cho sức khỏe.
Bệnh viện Nguyễn Tri Phương – Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh.
