Củ ấu không chỉ là một loại quả được dùng trong ẩm thực, mà còn là một dược liệu quan trọng trong nhiều bài thuốc truyền thống. Được biết đến với tên gọi Ấu nước, ấu trụi, lăng mác trong tiếng Việt, củ ấu (Trapa bicornis L- Hydrocaryaceae) góp mặt trong nhiều bài thuốc chữa trĩ ra máu, tỳ vị hư nhược, viêm loét dạ dày và nhiều bệnh khác.
Mô tả dược liệu
1. Đặc điểm thực vật
Cây củ ấu sống dưới nước, có thân ngắn và có lông ở phía ngoài. Cây có 2 loại lá, lá nổi có phao ở cuống, hình quả trám, mép trên có răng cưa. Lá nổi dài khoảng 4-5cm, rộng khoảng 6-7cm. Lá chìm phiến lá giảm và xẻ lông chim. Hoa có màu trắng, mọc đơn độc hoặc ở kẽ lá. Quả của cây gọi là củ, có 2 sừng, cao khoảng 35mm, rộng tầm 5cm, đầu phần sừng có hình mũi tên.
2. Bộ phận dùng
Củ ấu được sử dụng làm thực phẩm, trong khi vỏ quả và toàn cây thường được dùng để làm vị thuốc.
3. Phân bố
Cây củ ấu rất phổ biến ở các ao đầm trên khắp cả nước. Cả hạt và chồi của cây đều có thể được dùng làm giống.
4. Thu hái và sơ chế
Củ ấu thu hái vào mùi thu hằng năm, còn toàn cây có thể thu hái quanh năm để làm vị thuốc. Sau khi thu hái, củ ấu được rửa sạch và có thể sử dụng tươi hoặc phơi khô. Dược liệu phơi khô nên được bảo quản trong túi kín, nơi khô ráo và thông thoáng.
Công dụng và ứng dụng trong y học
Củ ấu có nhiều tác dụng và được sử dụng trong nhiều bài thuốc truyền thống. Theo y học cổ truyền, củ ấu có tính mát và có tác dụng ích khí kiện tỳ, trừ phiền chỉ khát, thanh thử giải nhiệt lương huyết. Theo y học hiện đại, củ ấu được sử dụng để phòng chống u bướu, ung thư, hỗ trợ điều trị bệnh trĩ xuất huyết, trừ rôm sảy, chống nóng, giải rượu và nhiều tác dụng khác.
Các bài thuốc chữa bệnh từ củ ấu
Dưới đây là một số bài thuốc dân gian quen thuộc sử dụng củ ấu:
-
Bài thuốc chữa trĩ ra máu:
- Chuẩn bị: Vỏ của củ ấu sấy khô.
- Thực hiện: Đốt tồn tính vỏ củ ấu, tán thành bột mịn. Trộn với một ít dầu mè và đắp trực tiếp lên hậu môn. Áp dụng từ 3-4 lần mỗi ngày.
-
Bài thuốc dùng khi huyết nhiệt, kinh nguyệt nhiều:
- Chuẩn bị: 250g củ ấu.
- Thực hiện: Nấu chín củ ấu trong một giờ, lấy nước lọc. Cho đường vào và chia làm 2 lần uống trong ngày.
-
Bài thuốc hỗ trợ ung thư tử cung và ruột:
- Bài thuốc 1: 20-30g củ ấu, nấu chín thành cháo, chia làm 2 lần ăn trong ngày.
- Bài thuốc 2: Một ít vỏ củ ấu, sao vàng trên lửa nhỏ, sắc cùng nước.
-
Bài thuốc chữa viêm loét dạ dày:
- Chuẩn bị: 30g thịt củ ấu, 100g gạp nếp, 16g hòa sơn, 10g bạch cập, 6g táo đỏ, 20g mật ong.
- Thực hiện: Nấu cháo từ các nguyên liệu, trộn với mật ong. Chia làm 2-3 lần uống trong ngày.
-
Bài thuốc trị tỳ vị hư suy ở người cao tuổi:
- Chuẩn bị: 10g bột củ ấu, 10g đảng sâm, 10g hoàng kỳ.
- Thực hiện: Sắc đảng sâm và hoàng kỳ với nước, chắt lấy nước rồi cho bột củ ấu vào đun sôi. Uống khi nước thuốc còn ấm.
-
Bài thuốc trị chứng đau lạnh bụng, ăn uống khó tiêu:
- Bài thuốc 1: 30g củ ấu tươi, 30g gạo nếp, nấu thành cháo, nêm đường vừa ăn, chia làm 2 lần ăn trong ngày.
- Bài thuốc 2: 50g phần thịt củ ấu, 16g hoài sơn, 16g bạch truật, 10g sơn tra, 6g màng mề gà, 3g cam thảo. Sắc chung với nước và chia làm 2-3 lần uống/ngày.
-
Bài thuốc chữa khô môi:
- Chuẩn bị: 50g phần thịt củ ấu tươi, 10g cam thảo, 10g hoàng cầm, 10g câu kỷ tử, 20g địa cốt bì.
- Thực hiện: Sắc chung các vị thuốc với nước, chia làm 2 lần uống/ngày trong 1 tuần.
-
Bài thuốc chữa lỵ, đại tiện ra máu:
- Bài thuốc 1: 20g vỏ củ ấu, sắc chung với nước và chia làm 2 lần uống/ngày.
- Bài thuốc 2: 60g vỏ củ ấu, 8g trắc bá diệp, 8g cỏ mực, 8g hoa hòe, 8g gương sen. Sắc chung với nước và chia làm 2-3 lần uống/ngày trước bữa ăn.
-
Bài thuốc giải say rượu, say nắng:
- Chuẩn bị: 150-230g phần thịt củ ấu tươi.
- Thực hiện: Nhai trực tiếp hoặc giã nát củ ấu và chế nước nguội để uống.
-
Bài thuốc chống mất sức, trị tiêu chảy:
- Chuẩn bị: 150 củ ấu đã già.
- Thực hiện: Luộc chín củ ấu, ăn phần thịt bên trong. Chia làm 2 lần ăn/ngày.
-
Bài thuốc chữa hư nhiệt, phiền khát:
- Chuẩn bị: 50g phần thịt củ ấu tươi, 15g địa cốt bì, 6g câu kỷ tử, 6g hoàng cầm, 6g cam thảo.
- Thực hiện: Sắc chung các vị thuốc với nước, chia làm nhiều lần uống/ngày.
-
Bài thuốc trị mụn nhọt:
- Bài thuốc 1: Củ ấu đốt thành than, thêm chu sa và băng phiến, nghiền thành bột. Hòa nước sôi để nguội và uống. Sử dụng ngoài da để làm giảm sưng ngứa.
- Bài thuốc 2: Vỏ củ ấu sao tồn tính, tán mịn. Thêm tinh dầu thơm, bôi bên ngoài da.
- Bài thuốc 3: Sử dụng phần tai, đế hay cuống cây ấu giã nát và đắp trực tiếp lên mụn cơm, mụn cóc.
Lưu ý khi sử dụng củ ấu
Mặc dù củ ấu được coi là một dược liệu thần kỳ, việc sử dụng cần thận trọng. Không nên ăn quá nhiều củ ấu cùng một lúc, vì nó có tính hàn và có thể gây ra đầy hơi và đau trướng vùng bụng.
Sau khi ăn củ ấu, không nên uống nước ngay lập tức vì sẽ gây cảm giác khó chịu. Người có đại tiện lỏng hoặc tỳ vị hư yếu cần tránh sử dụng củ ấu sống.
Dược liệu củ ấu là một phần trong bảo quản và phát triển y học truyền thống Việt Nam với nhiều công dụng và tác dụng chữa bệnh. Hãy khám phá thêm về củ ấu và các dược liệu tự nhiên tại www.lrc-hueuni.edu.vn.
