Lươn là một loại cá xương độc đáo, với thân hình ống dài khoảng 30-40cm và không có vảy. Đầu lươn tròn, to, mõm ngắn, miệng và mắt nhỏ, không có vây ngực và vây bụng, vây lưng và vây hậu môn cũng tiêu giảm. Đuôi lươn có dạng dẹt bên. Da lươn màu vàng nhạt hoặc nâu sẫm, trơn bóng và dày.
Lươn được phân bố ở nhiều nước châu Á, trong đó có Việt Nam. Lươn có thể tìm thấy ở cả đồng bằng và miền núi, sống chui rúc trong bùn ở các ao, hồ, ruộng nước và mương máng. Thức ăn chính của lươn là giun, ốc, cua, tôm, tép, cá con và ấu trùng các loại. Mùa sinh đẻ của lươn thường diễn ra vào tháng 3-4, trong đó, lươn đẻ trứng trong nước.
Việc thu bắt lươn có thể thực hiện quanh năm, nhưng chủ yếu diễn ra vào tháng 3-4 và tháng 10-11. Tuy nhiên, hiện nay đã có sự phát triển của nuôi lươn trong bể nhân tạo, cho kết quả tốt.
Cả con lươn được sử dụng trong y học cổ truyền và kinh nghiệm dân gian với các tên gọi như hoàng thiện và thiện ngư. Theo nghiên cứu của Viện Dinh dưỡng, lươn chứa 20% protid, 1,5% lipid, 35 mg% Canxi, 164 mg% phospho, 26 mg% Magiê, 1 mg% Sắt; và các vitamin B1 (0,15 mg%), vitamin B2 (0,31 mg%), vitamin PP (3,8 mg%), vitamin B12 (0,28 mg%) và vitamin D (30 mcg%).
Với vị ngọt, tính ấm và không độc, lươn có tác dụng bổ trung, ích khí và trừ thấp. Thịt lươn ngon và bổ, đặc biệt thích hợp với thể trạng nhiệt, rất tốt cho trẻ em gầy yếu, phụ nữ sau khi đẻ hư nhược, và khí huyết không điều hoà.
Có nhiều cách chế biến lươn để tận hưởng hương vị tuyệt vời của nó. Ở đồng bằng Nam Bộ, lươn thường được dùng trong món lẩu canh chua kết hợp với cá, rau rút và một số rau gia vị khác. Món ăn này không chỉ là một món ăn ngon mà còn có tác dụng thanh nhiệt, nhuận tràng, an thần, mạnh gân xương và mang một mùi vị thơm ngon hấp dẫn phảng phất tựa nấm hương của rau rút. Thịt lươn cũng có thể được nấu với ngó sen để chữa rong kinh và băng huyết, hoặc cuốn trong lá lốt nướng để chữa tê thấp. Hơn nữa, lươn cũng có thể được hầm với rau dừa nước để tăng cường lượng máu, hoặc ninh nhừ với màng mề gà để trị cam tích trẻ em.
Ở Nhật Bản, lươn được coi là một loại thực phẩm thông huyết mạch, lợi gân cốt và được gọi là “sâm động vật”.
Không chỉ thịt và tiết lươn được sử dụng trong y học, mà ngay cả xương lươn cũng có những ứng dụng đặc biệt. Xương lươn có thể được phơi hoặc sấy khô giòn, sau đó tán nhỏ để lấy khói và sử dụng để xông trị trĩ đau nhức. Ngoài ra, xương lươn vàng cũng có thể được giã nhỏ với mỡ ở đùi con dê, sau đó đắp lên mắt để chữa mắt có màng trắng.
Ngoài các công dụng trong y học, lươn còn có những ứng dụng đặc biệt khác. Ví dụ, nhớt ở mình con lươn có thể được sử dụng để tẩy sạch nhựa cây dính vào quần áo. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng theo sách “Nam dược thần hiệu” của Tuệ Tĩnh, những con lươn có đầu ngóc lên và có khoang trắng ở cổ thì không nên sử dụng. Người bị bệnh sốt rét, vàng da, kiết lỵ và đầy bụng khó tiêu cũng không nên ăn lươn.
Dưới đây là một số cách sử dụng lươn trong y học ở Việt Nam và Trung Quốc:
Dùng ở Việt Nam
- Chữa mồ hôi ra nhiều ở tay chân: Nấu cháo từ lươn luộc, gỡ thịt lươn và trộn chung với ý dĩ nhân và gạo nếp, nấu với nước luộc lươn cho dừ nhuyễn thành cháo, ăn trong ngày.
- Chữa bạch đới, khí hư: Đốt đầu lươn ra tro, tán hồ tiêu nhỏ, trộn với rượu, uống.
- Chữa liệt mặt, méo mồm: Pha trộn tiết lươn với nhựa cây duối hoặc bột hạt thầu dầu tía, sau đó dán lên má.
- Chữa chảy máu dạ dày: Trộn tiết lươn với bột than da trâu và uống với nước mía.
Dùng ở Trung Quốc
- Chữa kiết lỵ: Rang khô đầu lươn, tán thành bột và trộn với ít đường đỏ, sau đó hoà rượu uống.
- Chữa viêm gan mạn tính: Nấu chín lươn vàng, tầm gửi cây dâu, rễ lau và nước, sau đó ăn cả cái lẫn nước.
- Chữa thần kinh, suy nhược: Hấp gần 250g thịt lươn với hoài sơn và bách hợp, sau đó ăn trong ngày.
- Chữa thiếu máu, gầy còm, mệt mỏi: Nấu cơm từ 15g thịt lươn thái nhỏ, nước gừng và gạo, sau đó ăn trong ngày.
Lươn không chỉ là một loại cá ngon và bổ dưỡng, mà còn có những đặc tính tuyệt vời trong y học. Hãy khám phá và trải nghiệm đa dạng công dụng của lươn để có một sức khỏe tốt và trải nghiệm thú vị! Để biết thêm thông tin, hãy truy cập www.lrc-hueuni.edu.vn.
